آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز

آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز

نفت خام یک مایع پیچیده و طبیعی است. که عمدتاً حاوی هیدروکربن است. اما حاوی برخی از ترکیبات اکسیژن، نیتروژن و گوگرد هم است.و با نام طلای سیاه معروف است. فراورده‌های نفتی دارای خصوصیات شیمیایی و فیزیکی مشابه هستند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره نفت پیشنهاد می کنیم با ادامه مقاله آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز همراه باشید.

نفت خام یا پترولیوم

نفت یک سوخت فسیلی است. که در طی تجزیه مواد آلی طی میلیون‌ها سال در اعماق دریاها و اقیانوس تولیدشده است. هنگامی که مقادیر زیادی از جانوران مرده – در درجه اول زئوپلانکتون و جلبک‌ها – در زیر سنگ‌های رسوبی تحت تأثیر گرما و فشار شدید قرار بگیرند، پترولیوم تشکیل می‌شود. این فرآیند میلیون‌ها سال پیش، زمانی که موجودات دریایی کوچک در دریاها به‌وفور یافت شدند، آغاز شد. نقت مایعی است که از تعدادی هیدروکربن و مقداری ترکیبات گوگردی اکسیژن‌دار و مقدار کمی ترکیبات معدنی و فلزات آلی تشکیل شده است.

طبقه‌بندی انواع نفت خام

پترولیوم شامل سه طبقه‌بندی کلی است:

• طبقه‌بندی بر اساس موقعیت جغرافیایی

برای قیمت‌گذاری این نوع نفت سه مرجع شاخص وجود دارد: نفت برنت، نفت تگزاس و نفت عمان. باید توجه نمایید. که مشخصات نفت برنت ، ترکیبی است. که از 15 نوع نفتِ دریای شمال، از میادین اسکاتلند تا نروژ تشکیل شده است. پترولیوم. مورد نیاز اروپا بیشتر از میادین نفت دریای شمال تغذیه می‌شود. نفت تگزاس، نفت مرغوب و سبکی است.که بیشتر در میادین نفتی ایالت تگزاس آمریکا استخراج می‌شود. که تامین نفت آمریکا را بر عهده دارد.مرجع قیمت‌گذاری نفت در خلیج‌فارس از روی بهای نفت عمان تعیین می‌شود.

• طبقه‌بندی بر اساس میزان گوگرد در آن

گوگرد تحت نام ماده‌ای ناخالص در آن وجود دارد. گوگرد موجود در آن باعث خوردگی فلزات در معادن و نیروگاه‌ها و همچنین باعث آلودگی هوا می‌شود.پترولیوم اگر دارای بیشتر از نیم درصد گوگرد در ترکیب خودش باشد، به نام نفت ترش(Sour Oil)  و اگر در صد گوگرد کمتر از نیم درصد باشد، نفت خام با نام نفت شیرین(Sweet Oil) ، شناخته می‌شود.

• طبقه‌بندی بر اساس درجه API

شاخص API، یک استاندارد مورد قبول برای محصولات نفتی و گازی است. میزان API نفت یا گاز، کمیتی برای مقایسه چگالی نفت خام با آب است. پترولیوم با شاخص API بیش از 15 درجه را نفت سبک و زیر 15 درجه را نفت سنگین می‌نامند.

نحوه استخراج پترولیوم

حفاری و استخراج نفت، فرایندی است که به وسیله حفر چاه پس از اکتشاف مناطق حاوی نفت در زیرزمین با توجه به شناسایی نشانه‌هایی از وجود هیدروکربن توسط زمین شناسان در محل انجام می‌گیرد. عملیات حفر چاه جزو اولین قدم‌ها و پیچیده‌ترین مرحله در استخراج نفت است. زمین شناسان ابتدا باید با بررسی سطح زمین و نشانه‌هایی از وجود پترولیوم ، به دنبال دلایلی محکم‌تر در قسمت‌های زیرزمین باشند. پس از اکتشاف مکان‌های نفت‌خیز، برجسته‌ترین مرحله، عملیات حفاری چاه نفت به کمک دستگاه‌های حفاری پیشرفته است.

در مکانیزم حفاری آن، صفحه‌هایی دوار به موتور متصل بوده و با چرخش لوله‌های حفاری، صفحات به حرکت درمی‌آیند. حرکت چرخشی لوله‌ها، باعث انتقال نیرو به مته‌های متصل به لوله‌ها می‌شود که باعث خرد شدن سنگ و کندن زمین می‌شود. با پیشروی و حفر بیشتر به لایه‌های از زمین می‌رسیم که حاوی رسوبات سیاه هستند. با اعمال فشار پترولیوم در داخل حفره سرازیر می‌شوند.

کاربرد نفت خام

وقتی که ما در مورد پترولیوم و موارد استفاده از آن صحبت می‌کنیم، اکثر مردم نفت را تحت نام سوخت، بنزین یا گازوئیل می‌شناسند. حائز اهمیت است که بدانیم به‌غیراز سوخت، مقدار زیادی از نفت کاربرد فراوانی در زندگی روزمره ما دارد. برخی دیگر از کاربردهای نفت در زیر آمده است:

• کشاورزی
• شوینده‌ها، رنگ‌ها و سایر مواد
• لاستیک، پلاستیک و موارد دیگر
• داروسازی و لوازم‌آرایشی

معرفی واژگان تخصصی حوزه نفت و گاز

بالادستی:

فعالیت های بالادستی شامل فعالیت های اکتشاف، مطالعه مخازن، بهره برداری و تولید (به معنای وسیع کلمه شامل افزایش بازیافت) تا انتقال پترولیوم و یا گاز به پالایشگاه است.

بنزین:

برشی از نفت است که بین ۷۰ تا ۱۷۵ درجه سانتی‌گراد تقطیر می‌شود و محتوی هیدروکربن های C5 تا C11یا C12 می‌باشد. بنزین طبیعی که حدود ۱۵درصد از نفت را تشکیل می‌دهد، در موتورهای احتراقی به کار می‌رود.

بیع متقابل:

در قرارداد بیع متقابل (Buyback contract) پیمانکار خود سرمایه لازم برای ساخت کارخانه (پالایشگاه، پتروشیمی، تاسیسات استخراج نفت و …) را تامین می کند و اصل سرمایه و سود آن را مطابق قرارداد از درآمد حاصل از فروش محصولات کارخانه (گاز یا فرآورده های نفتی، محصولات پتروشیمی یا پترولیوم) پس می گیرد.

پالایش:

نفت به‌صورت خام نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد و باید در پالایشگاه نفت در برج تقطیر (مخصوص نفت) مورد جداسازی بر اساس اختلاف چگالی قرار گیرد.

پالایشگاه گاز:

مجموعه‌ای صنعتی متشکل از واحدهای فرآیندی، تاسیساتی، ذخیره‌سازی و غیره است که گاز ترش یا هیدروکربن‌های ناخالص دریافتی از مخزن گاز طبیعی را جهت مصارف گوناگون (خانگی، صنعتی و صادرات) پالایش می‌کند.

پالایشگاه نفت:

یک واحد صنعتی است که در آن نفت خام به مواد مفیدتری مانند گاز مایع، نفت سفید، بنزین، گازوئیل، نفت کوره، قیر و دیگر فراورده‌های نفتی تبدیل می‌گردد. پالایشگاه‌های نفت به‌طور معمول واحدهای صنعتی بزرگ و پیچیده‌ای می‌باشند که در آن‌ها واحدهای مختلف توسط مسیرهای لوله‌کشی متعددی به هم پیوند داده شده‌اند.

پایین دستی:

فعالیت های پایین دستی از آغاز پالایش نفت خام و گاز طبیعی شروع می شود و مراحل مختلف حمل، توزیع، بازاریابی و فروش آن را در بر می گیرد.

پتروپالایشگاه:

یک پتروپالایشگاه از ادغام جریان‌های مواد و انرژی بین پتروشیمی و پالایشگاه‌های نزدیک هم به وجود می‌آید. البته با احداث یک پتروشیمی در کنار یک پالایشگاه و یا برعکس هم می توان به یک پتروپالایشگاه دست یافت. در مجتمع های پتروپالایشگاهی، هدف تنها تولید سوخت نیست، بلکه در کنار چنین محصولاتی فراورده های ویژه و خوراک های مورد نیاز مجتمع های پلیمری و شیمیایی نیز تولید و عرضه می شود. در مجتمع های پتروپالایش، نفت خام به عنوان خوراک وارد واحدهای فرایندی متعددی می شود تا ترکیبی از محصولات سوختی و پایه پتروشیمی تولید شود.

پتروشیمی:

شاخه‌ای از دانش شیمی است که تبدیل نفت خام و گاز طبیعی را به فراورده‌های مصرفی مورد مطالعه قرار می‌دهد. پتروشیمی، زیربنای صنایعی با همین نام است.

حفاری:

برای بهره برداری از مخازن نفت و گاز، که هزاران متر زیر زمین هستند، باید تمام سازند ها و لایه های بالایی و خود سنگ مخزن مورد حفاری قرار گیرد. امروزه در صنعت نفت، صنعت حفاری حرف اول را می زند و ملاک قدرت شرکت های نفتی محسوب می شود.

حوضه (Province) :

به مجموعه یک یا چند میدان نفتی که خصوصیات چینه شناسی یکسانی داشته باشند، حوضه نفتی می گویند. هر حوضه شامل چند سیستم نفتی است.

ذخایر استراتژیک:

ذخایر استراتژیک نفت ذخایری است که اجازه استفاده از آن هنگامی صادر شود. که عرضه مستمر به دلایل سیاسی یا نظامی با اختلال مواجه شده باشد.

سازند:

به مجموعه رسوبات سنگ شده ای گفته می شود که برخی از ویژگی های آن ها مانند سن، نوع فسیل، جنس، پیوستگی (قطع شدگی در آن دیده نشود و گسلی آن را قطع نکرده باشد)، ضخامت، رنگ و …. تا حدودی مشترک است. در این میان سن و نوع فسیل سازند از اهمیت بیشتری برخوردار است. ممکن است برخی از این ویژگی ها در یک سازند مشترک نباشد. به طور مثال سازند آسماری در میدان اهواز و مارون دارای ضخامت های متفاوتی است. اما به دلیل آن که سایر ویژگی های سازند همچنان در میدان های مختلف یکسان است، آن را یک سازند واحد می شناسند. یک سازند ممکن است از یک یا چند لایه ی رسوبی تشکیل شده باشد. البته لایه های یک سازند کاملاً به هم پیوسته هستند.

فرآورده های نفتی:

کلیه محصولاتی که در تاسیسات فرآوری و پالایش نفت به دست می آید و می تواند به طور مستقیم مصرف و یا در سایر واحدهای عملیاتی و پتروشیمیایی به محصول نهایی تبدیل شود.

فاینانس:

اصل این کلمه به معنی تامین سرمایه توسط بانک های خارجی در قالب وام است. اما معنی آن در قراردادهای نفت و گاز این است که در این نوع از قرارداد سرمایه مورد نیاز برای ساخت کارخانه از سوی مالک تامین شده و مالک نقش کارفرما را هم بازی می کند.

گازهای سبک:

این گازها شامل هیدروژن هیدروکربورهای سبک است و حاصل پالایش گاز در پالایشگاه های گازی و یا تأسیسات نم زدایی می باشد.

گاز طبیعی:

هیدروکربورهایی که در سازندهای گازی مستقل، گنبدهای گازی و یا محلول در نفت در شرایط متعارف به حالت گاز موجود است و یا طی عملیات بالدستی همراه با نفت به دست آید.

گاز غنی:

خروجی از میدان نفتی و یا کلاهک های گازی و یا میادین مستقل گازی را اصطلاحاً گاز غنی می گویند. گاز غنی بعد از پالایش به گاز سبک تبدیل می شود.

گاز همراه:

آنچه از میادین هیدروکربوری استخراج می شود معمولاً ترکیبی از نفت و گاز می باشد. مسأله مهم، درجه ترکیب گاز و نفت است. اگر میزان نفت به مراتب بیش از گاز باشد، اصطلاحاً گاز همراه را بکار می بریم یعنی گازی که همراه تولید نفت بدست آمده است. اگر میزان گاز بیش از نفت تولیدی باشد، تولید اصلی در واقع گاز است ولی در عمل مقداری نفت به همراه گاز بدست می آید که اصطلاحاً آنرا کندانسه می گویند.

محصولات پتروشیمی:

کلیه محصولاتی که در تاسیسات پتروشیمیایی از نفت و فرآورده های نفتی به دست می آید و می تواند به طور مستقیم مصرف و یا برای تولید محصول نهایی در عملیات استفاده شود.

محصولات نهایی: محصولات که پس از تولید، امکان تولید محصول دیگری از آنها نیست و به طور مستقیم قابلیت مصرف دارند.

مخزن (Reservoir) :

به بخش هایی از یک سازند که دارای نفت یا گاز باشد و تغییرات فشار قابل توجهی نداشته باشند، مخزن نفت یا گاز گفته می شود. بنابراین ممکن است یک سازند دارای چندین مخزن باشد. که در آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز بطور کامل توضیح نموده ایم.

منابع نفتی:

هر یک از منابع و یا مخازن زیرزمینی یا روزمینی در تقسیمات داخل سرزمین، آبهای داخلی، ساحلی، فلات قاره و بین المللی مجاور مرزهای کشور و آبهای آزاد بین المللی که احتمال وجود نفت در آن است مشخصات فنی و مختصات جغرافیایی آن توسط وزارت نفت مشخص می گردد.

میدان نفتی:

به مجموعه یک یا چند مخزن نفت که دارای ساختار (ساختار تله نفتی) مشابهی باشند، یک میدان نفتی می گویند.

نفت:

مایعی غلیظ و افروختنی به‌رنگ قهوه‌ای سوخته یا سبز تیره یا سیاه است که در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوسته کره زمین یافت می‌شود. نفت شامل آمیزه پیچیده‌ای از هیدروکربن‌هایی گوناگون است. بیش‌تر این هیدروکربن‌ها از زنجیره آلکان هستند؛ ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یا خلوص تفاوت‌های زیادی داشته باشند. نفت جز سوخت‌های فسیلی به حساب می‌آید و تجدید ناپذیر است.

نفت خام سبک (نفت شیرین):

از هیدروکربورها تشکیل شده است که متشکل از عناصر کربن و هیدروژن است. هر چند مقداری سولفور و اکسیژن و نیتروژن و فلزات نیز دارد. هیدروکربورهای کوچکتر و سبک تر از طریق تقطیر ساده که در پالایشگاه ها انجام می شود، قابل جداسازی است. به این دسته از نفت های خام اصطلاحاً نفت سبک می گويند. که در مقابل نوع سنگین قرار می گیرد. میزان گوگرد نفت شیرین کمتر از 0.5 درصد است.

نفت برنت:

سبد نفتی شامل نفت خام برداشت‌شده از چهار چاه نفت بریتانیایی و نروژی در دریای شمال می‌شود و نفتی سبک و شیرین محسوب می‌شود. نفت برنت مهمترین مرجع قیمت در منطقه آتلانتیک است و حدود دو سوم نفت مبادله‌شده در بازار بین‌المللی بر اساس نفت برنت قیمت‌گذاری می‌شود. درجه API مخلوط برنت بیش از 38 و میزان گوگرد آن 0.41 درصد است.

نفت درجا:

نشان دهنده حجم نفت موجود در مخازن است، آمار نفت درجا معمولاً به صورت نفت در جای اولیه اعلام می شود، یعنی حجم نفتی که در زمان کشف و قبل از بهره برداری از مخازن گزارش شده است. بدیهی است در خلال زمان شناخت دقیق تری از مخازن بدست می آید، لذا آمار نفت درجا تغییر می کند.

نفت سفید:

یکی از فرآورده های نفتی و جزو مواد سوختی است که در گذشته کاربرد گسترده‌ای در بخش خانگی به عنوان سوخت وسایل گرمایشی و پخت‌وپز داشت که امروزه در بسیاری از نقاط با گاز شهری و گاز مایع جایگزین شده‌است.

نفت سنگین (ترش):

سولفور بیشتری دارد و API آن کمتر است و سهم فرآورده های سنگین تر مانند نفت کوره که در فرآیند پالایش از آن بدست می آید، بیشتر خواهد بود. نفت ترش را به نفتی می‌گویند که میزان گوگرد آن بیش از 0.5 درصد باشد.

نفت کوره یا مازوت:

یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام پس از نفتا و بنزین و نفت سفید بدست می‌آید و چون سیاه رنگ است به نام نفت سیاه نیز خوانده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین ماده سوختنی برای کوره‌ها، حمام‌ها و تنور نانوایی‌ها و موتورهای دیزلی و برخی نیروگاه‌ها است.

نفت گاز:

گازوئیل یا سوخت دیزل به عنوان سوخت موتورهای دیزلی و تأسیسات حرارتی بکار می‌رود. نفت گاز عمدتاً از سه گروه پارافینیک ، نفتنیک و آروماتیک تشکیل شده است. این سوخت بیشتر از روش ویژه‌ای در تقطیر جز به جز نفت مازوت بدست می‌آید.

نفت وست تگزاس اینترمیدیت(WTI):

نوعی نفت سبک است که به عنوان شاخص برای قیمت‌گذاری نفت در بازارهای جهانی استفاده می‌شود. دلیل اصلی این نام‌گذاری آن است که این نفت سبک در غرب تگزاس استخراج می‌شود و تولید آن بسیار کم است.

اوپک OPEC:

سازمان كشورهاي صادركننده‌ نفت (Organizations of Petroleum exporting Countries) در سپتامبر 1960 توسط 5 كشور ايران، عربستان، ونزوئلا، كويت و عراق تشكيل شد كه بعد از آن 9 كشور ديگر الجزائر، قطر، نيجريه، امارات، اندونزي، ليبي، الجزيره، اكوادور، آنگولا به آن‌ها اضافه شدند.

گاز طبیعی مایع LNG:

چنانچه در فشار اتمسفر تا دمای F º۲۶۰- سرد شود، به حالت مایع تبدیل می شود.LNG شامل بیش از ۹۵ درصد متان و درصد کمی اتان و پروپان و سایر هیدروکربورهای سنگین تر است. سایر ترکیبات و ناخالصی های گاز طبیعی مانند اکسیژن، آب، گازکربنیک و ترکیبات گوگردی طی فرآیند سرد کردن از گاز طبیعی جدا شده و گاز طبیعی در حالت مایع به دست می آید.

Lگاز مایع PG:

به صورت مخفف LPG نامیده می شود معمولا عمدتا از دو ترکیب هیدروکربنی پروپان و بوتان با فرمول شیمیایی C۴H۱۰, C۳H۸ تشکیل شده است.

NGL:

مایعات گاز طبیعی معمولا همراه با تولید گاز طبیعی حاصل می شود. یعنی گازهای سبک تر در اثر تغییر فشار و دما به مایع تبدیل می شود. پامیشا در همین مقاله آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز اشاره می کند. مایعات گاز طبیعی به وسیله دستگاه های جداساز (Separator) در میادین یا پالایشگاه های گاز از گاز طبیعی جدا می شود. مایعات گازی شامل اتان، پروپان، بوتان، ایزوبوتان و بنزین طبیعی است.

سخن پایانی

پامیشا در مقاله آشنایی با مفاهیم نفت و معرفی واژگان حوزه نفت و گاز توضیح داد.نفت خام از ذخایر نفت زیرزمینی استخراج می شود. در نمونه برنت، این ذخایر در زیر بستر دریا هستند، در حالی که در نمونه WTI از ذخایر واقع در زمین های خشک استخراج می شود. این اولین مولفه تاثیرگذار در قیمت نفت است؛ فرآیند استخراج و ماشین آلات مورد نیاز.

جدای از زمینه فیزیکی جمع آوری و فرآوری نفت، مقررات بازار، عوامل واقعی تعیین کننده قیمت هستند. مقررات بازار نفت ، عرضه و پویایی و در نتیجه قیمت را بر اساس عواملی از جمله سیاست، در دسترس بودن نفت و ابزارهای لازم برای دسترسی به آن نفت که ممکن است منجر به درگیری سیاسی بین حوزه های قضایی داخلی و بین المللی شود و افزایش آگاهی از تأثیر رفتار انسان بر محیط زیست، تعیین می‌کند.

اوپک در فضای قبمتی بسیار تأثیرگذار است. و بسته به نفوذ افراد قدرتمند در پشت زنجیره‌های تامین نفت، مقررات بازار ممکن است. در معرض تغییرات ظاهراً غیرقابل توجیهی قرار گیرد. که باعث نوسانات شدید قیمت‌ها می‌شود.

مانند همه کالاها، قیمت نفت تحت تأثیر عرضه و تقاضا است. با این حال، استخر جهانی نفت و سهولت حرکت نفت در سراسر جهان، برخی از این فشارهای قیمتی را کاهش می‌دهد. و هیچ تولیدکننده نفتی نمی‌تواند. به طور کامل بر بازار جهانی تسلط یابد.