معرفی سازهای موسیقی ایرانی

معرفی سازهای موسیقی ایرانی

همانطور که می دانید. به ابزارها و وسیله ی نوازندگی موسیقی ، ساز می گویند. احتمال دارد صدای انسانی قدیمی ترین وسیله تولید موسیقی بوده است. انسان های اولیه پیش از داشتن خط و زبان توسط حنجره خود اقدام به تکرار صداهای طبیعت می کردند. و با دمیدن در تنه تو خالی درختان ، استخوان توخالی یا شاخ حیوانات و صدف موجودات دریایی صداهای مختلف و قوی از خود در می آوردند. و از آن صداها برای ایجاد ارتباط ، اعلام خطر و همچنین ایجاد ترس در دل حیوانات و دشمن استفاده می کردند. که با گذر زمان و به تدریج این آلات به سازهای کامل امروزی مبدل شد. پامیشا در این مقاله به معرفی سازهای ایرانی اقدام می کند.

نگاهی به تاریخچه سازها

ساز موسیقی وسیله ای است. که برای ایجاد صداهای موسیقی می سازند. از آثار طبیعی الهام گرفته می شود. در واقع هر شیئی که توانایی تولید صدا را داشته باشد می تواند یک ساز موسیقی باشد.

لغت موسیقی از کلمه ای یونانی Mousika گرفته شده است. و مشتق کلمه ی یونانی Muse می باشد.

در اصل موسیقی ناکامی انسان را در بیان احساسات و عواطف درونی خود جبران می کند و از درون انسان سرچشمه میگیرد. بنابراین پس از آن انواع سازهای کوبه ای به عنوان آلات موسیقی معرفی شد. می توان گفت سازهای بادی قدمت بیشتری دارند.قدیمی ترین ساز بادی که کشف شده است. قطعه استخوانی سوراخ شده می باشد. که متعلق به دوران انسان نئاندرتال می باشد.
جالب است بدانید آلات و سازهای موسیقی ایرانی به دو قسمت کلی سازهای موسیقی دستگاهی ایران و سازهای موسیقی نواحی ایران تقسیم می شود.

آشنایی با انواع سازهای ایرانی

ساز های مورد استفاده در ایران به دو دسته تقسیم شده اند:

• سازهای استفاده شده در موسیقی نواحی ایران
• سازهای استفاده شده در موسیقی دستگاهی ایران

انواع ساز های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران

تار

متعلق به ساز های زهی مضرابی مقید می باشد. که از پوست ، چوب ، استخوان ، فلز و زه در ساخته می شود. و حدود 95 سانتیمتر طول دارد. نوازنده برای نواختن با این ابزار موسیقی می نشیند.و در حالت نشسته تار را به شکل افقی روی ران پای خود قرار می دهد. و با مضرابی که به دستش گرفته است. شروع به ضربه زدن به سیم ها می کند.
این ساز دارای 6 سیم است. که به طور معمول سیم های اول و دوم با همدیگر سیم های سوم و چهارم با هم کوک می شود. و در نهایت سیم 5 با سیم های اول و دوم هم صدا می شود. و سیم ششم یک اکتاو بم تر سیم های اول و دوم کوک می شود.

ساز تار شامل اجزای زیر می باشد:

• پوست
• کاسه طنینی
• سیم گیر
• سرپنجه
• خرک
• گوشی ها
• دستان ها
• شیطانک
• دسته

سه تار

جزو سازهای زهی مضرابی مقید است.از فلز ، چوب و نخ نایلون یا زه درست می شود. باید بدانید پیش از این سه تار را متعلق به خانواده تنبور می دانستند اما اکنون به ساز تار نزدیکتر می باشد. فرد برای نواختن این ساز در حالت نشسته سه تار را روی ران پا قرار می دهد. و سر انگشتان دست چپ را در راستای دسته روی دستانها حرکت می دهد.
به خاطر وزن سبکی که سه تار دارد می توان به حالت ایستاده نیز آن را نواخت. این ساز دارای چهار سیم فلزی در ضخامت های متفاوت می باشد. درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه سیم چهارم این ساز را به آن اضافه کرد. و نوازندگان نام آشنا سیم چهارم این ساز را به اسم مشتاق می شناسند.
نت موسیقی سه تار با کلید سل خط دوم است و ناگفته نماند پهنای معمول صدای سه تار به سه اکتاو نزدیک می باشد.

اجزای سه تار

ساز سه تار نیز اجزای تشکیل دهنده شبیه به تار دارد که به شرح زیر می باشد:

• دسته
• صفه رو
• گوشی ها
• سین گیر
• کاسه طنینی
• خرک
• سرپنجه
• دستان ها
• شیطانک

سنتور

اجزای سنتور

سازی از خانواده زهی مضرابی مطلق و به شکل ذوزنقه متساوی الساقین است. جنس آن از فلز و چوب است. این ساز را به حالت نشسته طوریکه ضلع بزرگ آن مقابل نوازنده و به صورت افقی قرار دارد. به وسیله دو مضراب چوبی نواخته می شود.
از چوب های محکمی همچون فوفل و گردو در ساخت این سنتور استفاده می شود. اما به طور رایج سنتور معمولی دارای 9 خرک سل کوک می باشد.
72 سیم روی یک سنتور وجود دارد که محل قرار گیری 36 سیم آن به رنگ زرد در گروه های چهارتایی روی 9 خرک سمت راست می باشد و 36 تیم دیگر آن به رنگ سفید روی 9 خرک سمت چپ در گروه های 4 تایی قرار دارند.از انواع سنتور می توان به سنتور لاکوک ، سنتور کروماتیک ، سنتور معمولی سل کوک ، سنتور باس و همچنین سنتور کروماتیک بم اشاره کرد.

اجزای ساز

• صفه رو
• شیطانک
• سیم گیر
• گوشی ها
• جعبه صوتی
• پل ها
• خرک و مفتول روی خرک
• کلید کوک

آشنایی با انواع سازهای موسیقی ایرانی

بربط (عود)

از دیگر آلات موسیقی ایرانی می باشد. به عربی آن را عود نامیده اند. این ساز جزو سازهای زهی مضرابی مقید می باشد. که در ساختش از نایلون یا زه ، چوب و استخوان بکار می رود. عود از آن دسته سازهای قدیمی و مهم ایران محسوب می شود که شامل 10 وتر بوده دو به دو باهم به طور هم صدا کوک می شوند.
بربط نزدیک به دو اکتاو وسعت دارد و نکته نویسی آن کلید سل خط دوم و گا ها باکلید فا خط چهارم انجام می شود.

اجزای عود

از اجزای تشکیل دهنده ساز می توان اشاره به لیست زیر کرد:

• صفه رو
• خرک و سیم گیر
• دسته
• شیطانک
• سرپنجه
• پل
• گوشی ها

ساز نی

جنس این ساز بادی کهن از گیاه نی به طول شش گره و هفت بند می باشد. به همین علت ، نی هفت بند نامیده اند. وقتی نی زده می شود. از دهانه آن هوا وارد می شود. و با تغییر فشار هوا صدا های متفاوتی ایجاد می شود. وسعت معمول این ساز معروف تقریبا دو اکتاو و نیم می باشد.
وسعت نی چهار منطقه صوتی تقسیم می شود که آن چهار منطقه شامل صدای اوج ، صدای بم و بم تر ، صدای غیث و صدای پس غیث می باشد کلید سل خط دوم نیز نت نویسی آن را بر عهده دارد.

ساز قیچک

یکی دیگر از ساز های زهی قیچک میباشد. که جزو سازهای آرشه ای مقید می باشد. طرز نواختن این ساز همانند ساز کمانچه است. و در موسیقی نقاط مختلف کشورمان ایران به کار می رود . تقریبا دارای 56 سانتی متر طول می باشد ، کوک سیم های سوم و چهارم قیچک در مقام های متفاوت قابل تغییر است و کوک سیم های قیچک معمولی به شکل پنجم های پایین رونده است .
حدود 2 اکتاو وسعت صوتی آن بوده و به دلیل نداشتن دستان بندی قابلیت اجرا در تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی را دارد . نت نویسی قیچک آلتو و معمولی به وسیله کلید سل خط دوم و قیچک باز با کلید فا خط چهارم می باشد.

اجزای تشکیل دهنده

اجزای اصلی و تشکیل دهنده ساز قیچک:

• دسته
• پوست
• گوشی ها
• کاسه
• سرپنجه
• سیم گیر
• شیطانک
• خرک

ساز قانون

از آن دسته سازهای ایرانی زهی مضرابی مطلق میباشد. که به شکل ذوزنقه ای قائم الزاویه است. از پوست ، چوب ، استخوان ، فلز و زه ساخته شده است. روش نواختن این ساز در حالتی است. که ضلع بزرگتر آن روی میز یا پای نوازنده و به سمت او قرار دارد. و با دو انگشت سبابه دست چپ و راست مجهز به مضراب نواخته می شود.
به طور معمول شامل ابریشم روکش دار یا نایلون ، 82 وتر از جنس زه می باشد که در بخش بم وترهای فلزی روکش دار مورد استفاده قرار می گیرد و بیشتر آنها در قسمت بم ، تکی و یا دوتایی در گروه های سه تایی با یکدیگر هم صدا کوک می شوند.
صدای قانون در ایران تقریباً سه اکتاونیم وسعت دارد و نت نویسی آن روی دو حامل انجام می شود برای تقریبا یک اکتاو از صدا های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم صورت می پذیرد.

اجزای تشکیل دهنده قانون

• پوست
• گوشی ها
• سیم گیر
• پل
• سوتی
• پرده گردان
• کلید کوک
• خرک
• صفه رو
• شیطانک

کمانچه

جزو آلات موسیقی ایرانی و متعلق به ساز های زهی آرشه ای مقید می باشد. که از استخوان، پوست، چوب و فلز در ساخت آن استفاده شده است. طول آن تقریبا 75 سانتی متر از پایه فلزی تا صراحی است. نواختن این ساز در حالت نشسته و به صورت عمودی در دست چپ نوازنده انجام می شود .
چنانچه پامیشا اشاره میکند. انگشتان دست چپ نوازنده در طول دسته حرکت می کند.با آرشه با دست راست، حرکات رفت و برگشت بر روی سیم ها به صورت افقی کشیده می شود. کمانچه شامل چهار سیم فلزی با ضخامت های مختلف می باشد.
حدودا 3 اکتاو وسعت معمول این ساز می باشد . نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم حامل صورت می گیرد. و یک پرده بالاتر از ساز های مضرابی نت نویسی می شود.

اجزای کمانچه

• گوشی ها
• پایه
• دسته
• سرپنجه
• خرک
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی
• پوست

دف یا دایره

یکی دیگر از ساز های کوبه ای دف نام دارد. از پوست، چوب، فلز ساخته می شود. بدنه ی آن به شکل دایره و حدودا دهانه ای به قطر 60سانتی متر دارد. در فاصله های معین حلقه های فلزی در طول جداره ی داخلی دف تعبیه شده است.

اجزای دف

• شستی
• حلقه ها
• گل میخ
• کمانه
• پوست

دایره نوع مجلسی و کوچک تر دف است.

دایره زنگی : این ابزار دایره ای شکل، دارای یک کمانه ی چوبی می باشد. که در امتداد جدار کمانه و در فاصله ی نزدیک شکاف هایی به وجود آمده است. و در درون آنها سنج های کوچک مضاعفی کار گذاشته شده است.

رباب

ساز رباب نیز مطعلق به ساز های زهی آرشه ای مقید می باشد. برای ساخت آن از پوست، نخ نایلون یا زه و چوب استفاده شده است. این ساز از کهن ترین ساز های نواحی ایران وآلات موسیقی ایرانی است که در حجاری ها و ادبیات رد و نشان آن به وضوح مشاهده می شود.
در بعضی مناطق آن را مانند تار و با مضراب می نوازند ولی در بعضی نواحی آن را همچون کمانچه و با آرشه می نوازند. این ساز شامل شش وتر اصلی است که به صورت دو به دو با هم دیگر یک صدا کوک می شوند.
وسعت معمول صدای این ساز تقریبا 1اکتاو و نیم می باشد. و کلید نت نویسی آن به خاطر راحتی کلید سل خط دوم معرفی شده است. اما به دلیل اینکه صدا دهی واقعی یک اکتاو بم تر از آن است. توصیه می شود. کلید فا خط چهارم مورد استفاده قرار گیرد.

اجزای تشکیل دهنده ساز رباب:

• پوست
• دسته
• سینه
• خرک
• دستان ها
• سرپنجه
• گوشی ها
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی

تمبک

تمبک یا تنبک از مشهور ترین ابزار های موسیقی ایرانی می باشد.نام دیگر تمبک ضرب بوده و ناگفته نماند از ساز های کوبه ای است. این ساز با استفاده از چوب درخت افرا ، گردو ،توت است. که به شکل یک تکه در دو بخش تنه (حجیم تر) و نفیر (باریک تر) است. در سایز های متنوع ساخته می شود . اغلب تمبک های تک نوازی ها در سایز های کوچک و تمبک های ارکستر در سایز های بزرگتر می باشند.
روی حامل سه خطی نت نویسی تمبک به طوری است. که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول ، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری پوست روی خط سوم نشان گذاری شده است. و یا گاهی با حامل هایی با خط های مختلف صورت میگیرد.

اجزای تشکیل دهنده تنبک:

• تنه
• نفیر دهانه ی کوچک
• دهانه بزرگ

سخن پایانی

سازهای ایرانی جزو کهن ترین سازهای جهان هستند. سرزمین ایران مرزهای وسیع در تاریخ خود داشته است. و رسم و رسومات متفاوت، سازهای متنوعی را در هنر موسیقی خود جای داده است. در این مطلب با عنوان معرفی سازهای موسیقی ایرانی سعی شده است. تا شما عزیزان و علاقه مندان به موسیقی، با سازهای اصیل ایرانی آشنا شوید. و از نحوه نواختن و کوک آن ها اطلاعات مفیدی را بدست آورید. امید است سازهای کهن ایرانی در موسیقی امروزی، نقش بیشتری را به خود اختصاص دهند تا صدای دلنشین آن ها نسل به نسل به گوش ها برسد.