هنر قلم زنی و نگاهی به سرگذشت آن

هنر قلم زنی و نگاهی به سرگذشت آن

این هنر گرانمایه و زیبا که بیانگر فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است. ابتدا به صورت حجاری در بدنه کوهها و روی سنگهای ساختمانی کاخهای پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها هنر حجاری، تبدیل به حکاکی و سپس قلمزنی گردیده است. و نقوش و تصاویر از روی سنگهای ساختمانها و بدنه کوها به روی سنگ های قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید. و «حکاکی» نامیده شد. هنر قلم زنی و نگاهی به سرگذشت آن نشان می دهد. که این هنر سابقه ای بس طولانی و تاریخی دارد. و یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است. که در دسته بندی،در رده هنرهای صناعی و در گروه فلز کاری قرار دارد.

سرگذشت هنر قلم زنی

فلزاتی از جمله طلا و نقره و مس و برنج و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و هنر«قلمزنی» نام گرفت. و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم یا ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. این لغت در فرهنگ معین چنین معنی شده است:«نویسندگی، نقاشی و یکی از هنرهای زیباست و آن ایجاد نقوش جانوران و گیاهان و طرحهای مختلف است بر روی نقره یا فلزات دیگر. در هنگام عمل، استاد به وسیله قلمی فلزی و یا منقاش نوک تیز فولادی که دارای دسته ای چوبی است کار می کند. ساخت اشیای فلزی توسط دواتگران انجام می شود. در حال حاضر با استفاده از ابزار و وسایل، سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به کاربرده می شود:

• یک تکه یا بدون درز
• چند تکه یا درز دار
• استفاده از دستگاه یا خم کاری

فلزات قابل قلم زنی

قبل ازقلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد. قیر باید درون کار کاملا” بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد. تا قلم، کا را فرو نبرد.برای شروع کار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه کرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ می کنند. برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می کند.

سبک های قلم زنی:

هنر قلمزنی از جمله هنرهایی است که سبک‌های مختلفی دارد. این ویژگی باعث می‌شود که اثر هنری خلق شده یکنواخت و خسته‌کننده به نظر نرسد. این سبک‌های مختلف در طول تاریخ و با سلیقه هنرمندان به وجود آمده‌اند. و امروزه نیز شاهد این تنوع در کار قلمزنی هستیم.

معرفی سبک برجسته‌کاری در قلمزنی

یکی از سبک‌هایی که هنرمند باید آن را در سه مرحله انجام دهد، سبک برجسته کاری است. این سبک با اینکه زحمت زیادی دارد اما باعث می‌شود که اثر نهایی چشم‌نواز و خارق‌العاده شود. مراحل این سبک به شرح زیر هستند:

• در ابتدا هنرمند باید پشت بوم فلزی خود را با قیر بپوشاند و بعد طرح مورد نظر خود را روی آن تثبیت کند.
• هنرمند بعد از تثبیت طرح، قیر را از پشت بوم جدا کرده و دو مرتبه آن را ذوب می‌کند. قیر ذوب شده را همان طرفی که طرح را تثبیت کرده می‌ریزد. از همان طرفی که طرح نمایان است، آن را پایین می‌برد تا طرح اصلی به خوبی برجسته شود.
• استادکار بعد از اینکه کار تمام شد قیر را جدا کرده و پشت بوم فلزی می‌ریزد. حالا طرح اصلی به خوبی برجسته می‌شود و زمینه آن را با قلم‌هایی که به عنوان قلم‌های بدون آج شناخته می‌شوند، صاف می‌کند. سپس هنرمند با کمک آن قلم روسازی را انجام می‌دهد.

سبک عکسی در هنر قلمزنی

نشان دادن طرح در این سبک به گونه دیگری است. هنرمند در صورت استفاده از این سبک نمی‌تواند زمینه آن را پُر کند، به همین دلیل باید از سایه و خط کمک بگیرد تا طرح اصلی را نمایان سازد. این طرح برخلاف سبک ریزه‌کاری است. طرح‌های ختایی در این سبک از ساقه‌های یک خطی برخوردار هستند.

با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.که در هنر قلم زنی و نگاهی به سرگذشت آن به این موارد پرداخته میشود.

سبک منبت

در این شیوه هنرمند بعد از اینکه طرح را روی کار تثبیت کرد، با استفاده از قلم‌های بدون عاج زمینه آن را تا دو سانتی‌متر پایین می‌برد. هنرمند این کار را انجام می‌دهد تا طرح اصلی به شکل نیمه برجسته خودش را نشان دهد. هنرمند در نهایت با استفاده از قلم‌های عاج‌دار و بدون عاج، کار روسازی را انجام می‌دهد.

ویژگی‌های سبک مشبک

در این سبک استادکار بعد از انتقال طرح روی کار، باید طرح را ثابت کند. نکته مهمی که وجود دارد در مورد روش‌های انجام سبک مشبک است. این سبک به سه روش انجام می‌شود که به شرح زیر هستند:

وقتی که هنرمند طرح را روی کار پیاده کرد باید به کمک قلم تیزبر، سطح بوم فلزی را با ظرافت برش دهد. این کار انجام می‌شود تا طرح از زمینه جدا شود. این نوع از سبک مشبک بیشتر مورد توجه هنرمندان اصفهانی است.
در روش دیگر، هنرمند بعد از اینکه طرح را تثبیت می‌کند، برای جدا کردن طرح از کمان اره و اره مویی استفاده می‌کند. این روش بیشتر توسط هنرمندان اراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در روش آخر، هنرمند بعد از تثبیت طرح، با استفاده از دریل و مته زمینه آن را سوراخ می‌کند. برای اینکه زمینه را از طرح جدا کند، به سراغ استفاده از سوهان‌های بسیار ریز می‌رود تا این کار را به راحتی انجام دهد.

سبک برجسته

اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.

سبک زمینه پر

همان گونه که از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.

سبک منبت

هنرمند با ایجاد حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می کند.

سبک مشبک

هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، موضوع را نمایان می سازد.

قلم در هنر قلمزنی چه ویژگی‌هایی دارد؟

وقتی از قلم در قلمزنی حرف می‌زنیم منظور میله‌ای فولادی است که طول آن به 10 تا 20 سانتی‌متر می‌رسد. قطر آن با توجه به طولش می‌تواند کم یا زیاد باشد. یکی از بهترین قلم‌هایی که برای قلمزنی مورد استفاده قرار می‌گیرد با عنوان «قلم فولاد نقره‌ای» شناخته می‌شود.

قلم‌هایی که در قلمزنی استفاده می‌شوند. در اندازه‌ها و اشکال مختلفی هستند. و هر کدام از آن‌ها نامی ویژه برای خود دارند. اما به طور کلی قلم‌ها را بر اساس نوک آن به دو دسته آج‌دار و بدون آج تقسیم می‌کنند. سبک های قلمزنی نیز قلم‌های ویژه خود را دارند و آن‌ها نیز در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرند.

به طور کلی در سبک ریزه‌کاری از قلم‌هایی چون: «قلم سنبه، قلم گُرسوم، قلم نیم‌بر، قلم پرداز، قلم گُور سواد، قلم یک تو، قلم بادامی، قلم ناخنی و در نهایت قلم نیم‌ور» استفاده می‌شود. برای برجسته‌کاری نیز از قلم‌هایی چون: «قلم کف تخت، قلم نیم‌بر کُلفت، قلم بادامی، قلم خوشه و قلم نیم‌ور» استفاده می‌شود. با توجه به تنوع قلم‌ها در هنر قلمزنی نحوه حرکت و کار با هر یک از آن‌ها نیز متفاوت است.

سخن پایانی

هنر قلمزنی هنر دست و چشم است. هنرمند از سوی چشم خود مایه می‌گذارد. تا بتواند به اشیاء فلزی مختلف معنا ببخشد. پامیشا در مقاله هنر قلم زنی و نگاهی به سرگذشت آن سعی دارد. با معرفی این هنر شما را بیشتر آشنا نماید.تا قدردان زحمت هنرمندان قلمزن ایرانی .